ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΝΙΑΚ ΜΗΔΕΝ ΑΣΤΕΡΩΝ της Κικής Δημουλάς

Κονιάκ Μηδέν Ἀστέρων*

	Χαμένα πᾶνε ἐντελῶς τά λόγια τῶν δακρύων. Ὅταν μιλάει ἡ ἀταξία ἡ τάξη νά σωπαίνει — ἔχει μεγάλη πείρα ὁ χαμός. Τώρα πρέπει νά σταθοῦμε στό πλευρό
5	τοῦ ἀνώφελου. Σιγά-σιγά νά ξαναβρεῖ τό λέγειν της ἡ μνήμη νά δίνει ὡραῖες συμβουλές μακροζωίας σέ ὅ,τι ἔχει πεθάνει. Ἄς σταθοῦμε στό πλευρό ἐτούτης τῆς μικρῆς
10	φωτογραφίας πού εἶναι ἀκόμα στόν ἀνθό τοῦ μέλλοντός της: νέοι ἀνώφελα λιγάκι ἀγκαλιασμένοι ἐνώπιον ἀνωνύμως εὐθυμούσης παραλίας. Ναύπλιο Εὔβοια Σκόπελος; Θά πεῖς καί ποῦ δέν ἦταν τότε θάλασσα.
	(Χαῖρε ποτέ, 1988)

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ

     Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Χαῖρε ποτέ που εκδόθηκε το 1988, λίγο μετά από το θάνατο του συζύγου της Άθω Δημουλά. Η συλλογή που αποτελείται από 49 ποιήματα τιμήθηκε με το Β’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Το ποίημα ‘’Κονιάκ μηδέν αστέρων’’ είναι το προτελευταίο της συλλογής. Ο πρωτότυπος τίτλος του παραπέμπει σε ένα δυνατό ποτό (κονιάκ πέντε αστέρων) που με το πέρασμα του χρόνου έχασε τη δυνατή γεύση του(τα αστέρια δηλώνουν την περιεκτικότητά του σε οινόπνευμα) με αποτέλεσμα να ξεθυμάνει(μηδέν αστέρων).

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ

·        Τα κύρια θεματικά μοτίβα της συλλογής είναι η απουσία, η φθορά του χρόνου, η μοναξιά και ο θάνατος.

·        Στη συλλογή Χαῖρε ποτέ «επικοινωνείς άμεσα με το προσωπικό άλγος της ποιήτριας, που σου υποβάλλεται υπόγεια. Ο τρόπος, ιδιότυπος και απόλυτος δικός της, αναπαλαιώνει τη φθαρμένη θεματική του πένθους[…] Το αίσθημα ,όμως, δεν ολισθαίνει στην αισθηματολογία»[1].

·        Η Δημουλά παρουσιάζει  τις αθέατες όψεις της ζωής μας, «και όμως τόσο παρούσες στην πεπερασμένη ανθρώπινη καθημερινότητα, χωρίς να διστάζει να τις απογυμνώσει εντελώς από κάθε μύθο και να τις σαρκάσσει αυτοσαρκαζόμενη ταυτόχρονα»[2].

·        « Η μέθεξη του αναγνώστη πραγματοποιείται μέσα από λεπτομέρειες ‘’ασήμαντες’’[…]Μέσα από παρατηρήσεις καθημερινότητας, εκπορθεί τη συγκίνησή μας»[3].

2. ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

ΕΝΟΤΗΤΕΣ-ΔΟΜΗ

     Το ποίημα χωρίζεται σε δύο ενότητες με βάση τα χρονικά επίπεδα(παρόν- παρελθόν) και την ψυχική κατάσταση του ποιη- τικού υποκειμένου.

Α’ ΕΝΟΤΗΤΑ (στίχοι 1-8): Η θλίψη και το πένθος για τον

[Παρόν, γηρατειά,              ‘’ανώφελο’’ ‘’χαμό’’.

μοναξιά, θλίψη]                                              

Β’ ΕΝΟΤΗΤΑ (στίχοι 9-16): Η μνήμη ενός νεανικού έρωτα.

[Παρελθόν, νεότητα,

πληρότητα, ευθυμία]

      Οι δύο αντιθετικές ως προς το περιεχόμενό τους ενότητες συνδέονται μεταξύ τους από την παρουσία στο ποίημα μιας φωτογραφίας(σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν), η οποία θα αναγκάσει τη μνήμη ‘’να ξαναβρεί το λέγειν της’’. Το ποιητικό υποκείμενο στενάζοντας(‘’δάκρυα’’) κάτω από το πένθος(‘’χαμός’’, ‘’σε ό,τι έχει πεθάνει’’) της απώλειας του έρωτα, επιστρέφει δραματικά, με όχημα τη μνήμη, στο ξέγνοιαστο(‘’ευθυμούσης’’) παρελθόν ενός νεανικού(‘’στον ανθό του μέλλοντός της’’)έρωτα(‘’αγκαλιασμένοι’’), όπως αυτό εντυπώθηκε σε μία μικρή φωτογραφία.

Η ΓΛΩΣΣΑ-ΤΟ ΥΦΟΣ

        Η Δημουλά χρησιμοποιεί μια τολμηρή και εκφραστική δημοτική. Κάποιες λέξεις από την καθαρεύουσα (καβαφικής προέλευσης) προσδίδουν στο ποίημα έναν ειρωνικό τόνο (λ.χ. ‘’ανωνύμως ευθυμούσης’’).

      Η γλώσσα της είναι ανατρεπτική, αλλά και εντυπωσιακά εναργής. « Η καταλληλότητα των λέξεων να επανδρώσουν το στίχο δεν προκύπτει από το τι εκφράζει η κάθε μία, αλλά από το πώς θα αντηχήσει εν ρυθμώ με τη διπλανή γειτόνισσά της λέξη»[4] (λ.χ. οι παρηχήσεις: ‘’ενώπιον ανωνύμως’’,  ‘’ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι’’ κ.ά.).

   Το ύφος του ποιήματος είναι μελαγχολικό και νοσταγλικό. Ο κουβεντιαστός και χαμηλόφωνος τόνος, η εξομολογητική   διάθεση, η λιτότητα και η αμεσότητα του λόγου κερδίζουν τον αναγνώστη. Ο λόγος της Κικής Δημουλά χαρακτηρίζεται από συνοπτική έκφραση, μουσικότητα και ικανότητα στο να αποκρυσταλλώνει συλλήψεις διανοητικές.

          Η Δημουλά «έφτασε στην κατάκτηση ενός ύφους υπερβολικά θελκτικού και τέλεια ζωηρού στις μεταφορικές του δυνατότητες […]Το αληθινό θέμα της, και μαζί και ο τρόπος της, υπήρξε ανέκαθεν η προσωποποιητική κίνηση της γλώσσας από τις έννοιες»[5].

Η ΑΦΗΓΗΣΗ

         Το ποίημα στο μεγαλύτερο μέρος του έχει τη μορφή μονολόγου. Η αφήγηση είναι ομοδιηγητική από ένα ποιητικό υποκείμενο που καταθέτει μια οδυνηρή εξομολόγηση ψυχής. Στην αφήγηση κυριαρχεί το γ’ πρόσωπο. Το τρίτο πρόσωπο βοηθά την ποιήτρια στην αποστασιοποίηση από το ‘’θερμό’’ βιωματικό υλικό(λ.χ. ‘’σιγά-σιγά να ξαναβρεί το λέγειν της η μνήμη’’). Η αφήγηση της Δημουλά, όσο οδυνηρό και να ‘ναι το βίωμα, ποτέ δεν αναλύεται σε συναισθηματικούς λυρισμούς και θρηνωδίες.

     Το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (λ.χ. ‘’Τώρα πρέπει να σταθούμε’’, ‘’ας σταθούμε…’’) ερμηνεύεται ως μια χωροχρονική μεταφορά, μέσω της μνήμης, του μοναχικού και πληγωμένου από την απουσία ποιητικού υποκειμένου(παρόν) στην εποχή της νεότητας όπου κυριαρχούσε η ερωτική πληρότητα, το Εμείς στη σχέση της. Η ποιήτρια υποβάλλει μια λυτρωτική για το ποιητικό υποκείμενο  σύγχυση μεταξύ της πραγματικότητας(μοναξιά, πένθος) και της αναπόλησης (πληρότητα, έρωτας), κατορθώνοντας να φθάσει σε μία ιδιότυπη υποβολή, υποβάλλοντας και τον αναγνώστη στον οραματισμό της.

     Στη συνέχεια απευθύνεται σε δεύτερο ενικό πρόσωπο (‘’Θα πεις’’), σε μια ψευδαίσθηση ενός φανταστικού διαλόγου, στον απόντα ερωτικό σύντροφο, βοηθώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει τη σύγχυση που προκάλεσε η ένταση της ανάκλησης (φωτογραφία, κινητοποίηση της μνήμης) στο διανοητικό και ψυχικό κόσμο του ποιητικού υποκειμένου. Το β’ πρόσωπο τονίζει και μεγεθύνει την παγερή μοναξιά που νιώθει η ποιήτρια και την ανάγκη της να επικοινωνήσει με ένα νοερό «εσύ».

Η ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΙΑ

    Η Δημουλά σκιτσάρει τις εικόνες της ελλειπτικά με ασαφή περιγράμματα. Η βιωμένη πραγματικότητα παραμορφώνεται από τη συναισθηματική φόρτιση και συγκίνηση. Οι εικόνες της προβάλλουν πάντα τη συναισθηματική της κατάσταση. Η ποίησή της είναι προσωποποιητική, αφού τα άψυχα αντικείμενα(λ.χ. ‘’η μικρή

φωτογραφία είναι στον ανθό του μέλλοντός της’’), ακόμα και οι έννοιες ζωντανεύουν και συμμετέχουν στη διαμόρφωση της μοίρας των προσώπων (λ.χ.‘’Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει’’).

   Ιδιαίτερο ρόλο στην εικονογραφία του ποιήματος κατέχει η παλιά μικρή φωτογραφία, αφού αυτή είναι που κινητοποιεί τη μνήμη και οδηγεί στην οδυνηρή ονειροπόληση την ποιήτρια. Η φωτογραφία  αποθανατίζει ένα νεαρό (‘’στον ανθό του μέλλοντος’’) ερωτευμένο ζευγάρι σε στάση τρυφερού, αν και κάπως ντροπαλού-σύμφωνα με τα ήθη της εποχής (‘’λιγάκι’’) εναγκαλισμού (‘’αγκαλιασμένοι’’) σε κάποια ακρογιαλιά της Ελλάδας. Οι δύο νέοι χαμογελούν ευτυχισμένα (‘’ευθυμούσης’’) απολαμβάνοντας τον έρωτά τους και την καλοκαιρινή ραστώνη. Η φρεσκάδα και η έξαψη της νεότητάς τους δεν τους επιτρέπει να φανταστούν ότι ο έρωτάς τους είναι ‘’ανώφελος’’, αφού κάποτε θα ‘’ξεθυμάνει’’ από τη φθορά του χρόνου ή του θανάτου.

  

ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

     Κύριο χαρακτηριστικό στην ποίηση της Κικής Δημουλά είναι η προσωποποιητική κίνηση της γλώσσας. Παρατηρούμε στο ποίημα τον ανθρωπομορφισμό  πολλών άψυχων και αφηρημένων διανοητικών εννοιών, οι οποίες «δίνονται στον αναγνώστη για να ονομάσει τη μοίρα του, σ’ ένα διάλογο μ’ αυτές σαν να ήταν υπαρκτά, ζωντανά όντα. Οι έννοιες στην ποίησή της φορούν μάσκες ηρώων και ηρωίδων […], αποτελώντας πρόσωπα που μετέχουν ενεργά στο πεπρωμένο του ποιητή με τη ζωή του οποίου τα συνδέει το ρήμα, συνθέτοντας ένα πυκνοκατοικημένο κόσμο, ανοιχτό στην αλληγορία»[6] .

      Οι έννοιες που προσωποποιούνται στο ποίημα είναι:

α) η τάξη και η αταξία (‘’Όταν μιλάει η αταξία… να σωπαίνει’’),

β) το ανώφελο (‘’Τώρα πρέπει… του ανώφελου’’) και

γ) η μνήμη (‘’Σιγά- σιγά να ξαναβρεί… η μνήμη’’).

     Υπόσταση υποκειμένου αποκτούν επίσης στο ποίημα:

-         τα δάκρυα (‘’τα λόγια των δακρύων’’),

-         ο χαμός= η απώλεια (‘’έχει μεγάλη πείρα ο χαμός’’) και

-         η φωτογραφία (‘’στο πλευρό ετούτης… στον ανθό του μέλλοντός της’’).

      Το αισθητικό αποτέλεσμα που πηγάζει από την προσωποποιητική λειτουργία της   γλώσσας με τις έννοιες είναι η κατάκτηση ενός λυρικού ύφους «υπερβολικά θελκτικού και τέλεια ζωηρού στις μεταφορικές του δυνατότητες»[7].

         Ο αναγνώστης αναγνωρίζει στην ανθρωπομορφική ποίηση της Δημουλά «ένα σύμπαν τόσο οικείο, φτιαγμένο από καθημερινά υλικά, και την ίδια στιγμή τόσο φανταστικό και εξωπραγματικό ώστε να μπορεί να χαρίζει όνειρα και ελπίδες και γεύσεις ζωής. Κι όλα αυτά με έναν τρόπο που πολύ απέχει από ρομαντισμούς και πλαστές ευαισθησίες»[8].

     Αλλά και τα υπόλοιπα σχήματα λόγου αποτελούν σύνεργα της ποιητικής φωνής της Δημουλά στην προσπάθειά της να δημιουργήσει μία εντελώς πρωτότυπη ποίηση, απελευθερώνοντας συνειρμούς που ειδάλλως θα παρέμεναν δέσμιοι της εκφραστικής συμβατότητας.

       Στο ποίημα επισημαίνουμε τις μεταφορές ( ‘’στο πλευρό του ανώφελου’’, στο πλευρό… φωτογραφίας’’, ’’στον ανθό του μέλλοντός της’’), τη μετωνυμία (‘’ευθυμούσης παραλίας’’ αντί ευθυμούντων θαμώνων της παραλίας), το οξύμωρο και ειρωνεία (‘’ η μνήμη να δίνει… σε ό,τι έχει πεθάνει’’), τα υπερβατά (‘’Σιγά-σιγά… η μνήμη’’, ‘’νέοι… αγκαλιασμένοι’’),τις επαναλήψεις (‘’Σιγά-σιγά’’,’’ να σταθούμε στο πλευρό’’), τις παρηχήσεις (’’ενώπιον ανωνύμως’’,  ‘’ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι’’ κ.ά.), την αντίθεση(‘’Όταν μιλάει… να σωπαίνει’’), το ασύνδετο (‘’Ναύπλιο Εύβοια Σκόπελος’’) και τα απροσδόκητα ζεύγη (‘’στον ανθό του μέλλοντός της’’, ‘’ευθυμούσης παραλίας’’).

ΜΕΤΡΙΚΗ

    Στο ποίημα εντοπίζουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά της νεωτερικής ποίησης: i. τον ελεύθερο στίχο,ii. την αναγωγή της καθημερινής ομιλίας στον ποιητικό λόγο, iii. τη χαλάρωση της λογικής ακολουθίας που διέπει κάθε παραδοσιακό ποίημα, iv. την αμφισημία, την κρυπτικότητα στο μήνυμα, στο νόημα του ποιήματος και v. την πυκνότητα του λόγου .

Για την ανάλυση των παραπάνω χαρακτηριστικών δες στην Εισαγωγή για την ποιητική της Κικής Δημουλά.

3. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

    Ο πρωτότυπος τίτλος του παραπέμπει σε ένα δυνατό ποτό (κονιάκ πέντε αστέρων) που με το πέρασμα του χρόνου έχασε τη δυνατή γεύση του(τα αστέρια δηλώνουν την περιεκτικότητά του σε οινόπνευμα) με αποτέλεσμα να ξεθυμάνει (μηδέν αστέρων). Ο τίτλος συσχετίζεται εύκολα με το περιεχόμενο του ποιήματος. Το δυνατό ποτό ήταν ο νεανικός έρωτας του ποιητικού υποκειμένου, ένα αίσθημα υπέροχο, μεθυστικό, σφοδρό, γεμάτο από ερωτικό πάθος και εκστατική πληρότητα. ‘’Σιγά-σιγά’’ ,όμως, το ερωτικό πάθος, μαράζωσε, εξασθένησε, εξαντλήθηκε με αποτέλεσμα να μοιάζει με ‘’κονιάκ μηδέ αστέρων’ ’(ξεθυμασμένος έρωτας). Η ποιήτρια μας διδάσκει μέσα από το πένθος για την απώλεια του έρωτα, πως στη ζωή ό,τι ξεκινά με σφοδρότητα και πάθος είναι καταδικασμένο νομοτελειακά ( η φθορά του χρόνου, ο θάνατος) να ξεθυμάνει και να φθαρεί.

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ

     Πολλά ποιήματα της Κικής Δημουλά κτίζονται πάνω στο έδαφος της απώλειας του αγαπημένου προσώπου. Το ποιητικό υποκείμενο σε ώριμη ηλικία (‘’έχει μεγάλη πείρα ο χαμός’’) στενάζει και οδύρεται (‘’τα λόγια των δακρύων’’) από το πένθος για το ‘’χαμό’’, την απώλεια, του νεανικού της έρωτα. Δεν διευκρινίζεται από την ποιήτρια αν η απώλεια οφείλεται σ’ ένα ξαφνικό, θάνατο (το ποίημα γράφηκε λίγα χρόνια μετά το θάνατο του συζύγου της) ή απλώς ο  νεανικός έρωτας υπέστη την ανελέητη φθορά του χρόνου. Και στις δύο περιπτώσεις (θάνατος ή χωρισμός) η αναπάντεχη απώλεια του έρωτα έχει αναστατώσει τον ψυχικό της κόσμο (‘’Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει’’). Δεν είναι η πρώτη φορά που βιώνει έναν ερωτικό χωρισμό (‘’Έχει μεγάλη πείρα ο χαμός’’). Ωστόσο, αυτός είναι καθοριστικός για τη ζωή της, αφού βρίσκεται σε μια οριακή ηλικία για να ερωτευτεί ξανά (‘’ανώφελο’’). Αναρωτιέται, απορεί, φιλοσοφεί απέναντι στο ‘’ανώφελο’’ και το ακατάληπτο της ζωής (‘’Όταν μιλάει η αταξία’’).

     «Το ποιητικό σύμπαν της Δημουλά είναι φορτισμένο με εξαιρετικές συγκινήσεις ενώ η ίδια ποτέ δεν σταματά να «υμνεί», να «συνομιλεί», να «εξορκίζει» την απουσία. Το κενό. Την αποχώρηση. Δεν μιλά για θάνατο όμως ο θάνατος είναι παρών, είναι μέρος της καθημερινότητας»[9].

Η  ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

    Το ποιητικό υποκείμενο μέσα στο βίαιο εκχύλισμα του πάθους του θρυμματίζει και κομματιάζει τις δεσμεύσεις που επιβάλλει η στατικότητα του χρόνου. Στέκεται μπροστά σε μία παλιά φωτογραφία όπου απεικονίζει το πρόσωπο που γλύκανε τη νεανική της ψυχή με την τρυφερότητα  και τη ζεστασιά της ερωτικής πληρότητας (‘’νέοι-αγκαλιασμένοι’’). Η νοσταλγία της ποιήτριας μυθοποιεί τον αγαπημένο της, προσδίδοντας αθωότητα και αγνότητα στο νεανικό πάθος που έζησε μαζί του (‘’λιγάκι αγκαλιασμένοι’’-συστολή, ντροπή σύμφωνα με τα ήθη της εποχής).

        Στο ποιητικό σύμπαν της Κικής Δημουλά ένα εξωτερικό ερέθισμα (η φωτογραφία) κινητοποιεί τη μνήμη (‘’Σιγά-σιγά να ξαναβρεί το λέγειν της η μνήμη’’). Η μνήμη είναι μια ατομική, βιωματική λειτουργία. Είναι η ενθύμηση παλαιότερων παραστάσεων, η ανάμνηση των εντυπώσεων του παρελθόντος. Εδώ η ποιήτρια «μ’ ένα ανυποχώρητο πάθος ζωής, επιμένει να βρίσκεται συνεχώς και ακάλυπτη στη γραμμή του πυρός της μνήμης, επισημαίνοντας διαψεύσεις και αναξέοντας πρόσκαιρα επουλωμένες πληγές»[10]. Η μνήμη εμφανίζεται όταν το παρόν είναι βασανιστικό (απώλεια του έρωτα) και το μέλλον προβλέπεται ζοφερό (‘’ανώφελο’’). Έρχεται σαν απολογισμός ζωής, «σαν ένα καταστάλαγμα και κοίταγμα προς το παρελθόν»[11] .Το κοίταγμα όμως προς το παρελθόν με τις ευτυχισμένες στιγμές, τη μέθεξη του έρωτα, τα όνειρα και τις επιθυμίες  προξενεί στο ποιητικό υποκείμενο μια οδυνηρή, πονεμένη θλίψη. Η μνήμη, μέσω της παλιάς φωτογραφίας, ‘’δίνει ωραίες συμβουλές μακροζωίας σε ό,τι έχει πεθάνει’’. Ανασταίνει, ζωντανεύει (‘’μακροζωίας’’) το παρελθόν (‘’σε ό,τι έχει πεθάνει’’) και κάνει τον άνθρωπο μέσα από τον πόνο και την οδύνη πιο ώριμο(‘’δίνει συμβουλές’’) και πεπειραμένο (‘’έχει μεγάλη πείρα ο χαμός’’). Αυτή η οδυνηρή πείρα ,σύμφωνα με τις αρχές της υπαρξιακής φιλοσοφίας, προέρχεται από τη γνώση της αστάθειας (‘’Όταν μιλά η αταξία’’) και του παρακεκινδυνευμένου της ανθρώπινης ύπαρξης.                                                   

« Η φωτογραφία είναι από τα κύρια θέματα της Κ.Δ. Και πως θα γινόταν αλλιώς; Κάθε φωτογραφία, και η πιο ταπεινή, είναι η παρουσία μιας απουσίας. Και η ποίηση της Δημουλά, ως ποίηση του μη όντος, όλο γύρω στην απουσία τριγυρίζει. Τα "όσα έχουν πεθάνει" μπορεί να μην υπάρχουν όλα σε φωτογραφία - αλλά όσα υπάρχουν σε φωτογραφία, έχουν σίγουρα πεθάνει. Η στιγμή πεθαίνει στο στιγμιότυπο. Η φωτογραφία είναι παγωμένο παρελθόν. Σύμβολο μνήμης: η ίδια η μνήμη τυπωμένη στο χαρτί»[12].

ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

    Η μνήμη του ποιητικού υποκειμένου δυσκολεύεται να προσδιορίσει με ακρίβεια τον τόπο όπου έχει τραβηχτεί η παλιά φωτογραφία (Είναι μήπως ‘’το Ναύπλιο;… η Εύβοια;… η Σκόπελος;’’). Άλλωστε η ‘’ανώνυμη’’ ακτή δεν έχει και μεγάλη σημασία. Εκείνο που αξίζει είναι το ερωτικό πάθος, οι αλησμόνητες στιγμές της πληρότητας και της ζεστασιάς ανάμεσα στους δύο ερωτευμένους νέους. Το θαλασσινό σκηνικό την αφήνει αδιάφορη, αφού τότε, στην ηλικία  της νεότητας, παντού δίπλα της υπήρχε θάλασσα.

Η ‘’θάλασσα’’ στο ποίημα συμβολίζει:

- τη νεότητα (η ρευστότητα, η ορμητικότητα, η ανανέωση συνάδουν με την ψυχοσύνθεση των νέων ανθρώπων

- την ερωτική μέθεξη (γοητεία της θάλασσας και του  καλοκαιριού, ξύπνημα του ερωτικού ενστίκτου, του νεανικού σφρίγους )

- το άγνωστο, την περιπέτεια, τη μαγεία του ταξιδιού.

- την ευδαιμονία, τη χαρά και την ξεγνοιασιά της νεότητας, τη φρεσκάδα, την ελπίδα για το μέλλον, τη νεανικότητα του καινούργιου.

-  την ενατένιση, την ονειροπόληση, τη φαντασία,

- την απόλυτη ελευθερία, τη ζωή χωρίς όρια και δεσμεύσεις, την εκρηκτική επαναστατικότητα,

Η ζωή ‘’χωρίς θάλασσα’’ συμβολίζει:

- την απόγνωση των γηρατειών,

- την οδύνη της ερωτικής στέρησης και της μοναξιάς,

- τον ορθολογισμό της πείρας που ωρίμασε μέσα από συνεχείς διαψεύσεις και  αποτυχίες,

- την αγωνία της φθοράς και το υπαρξιακό άγχος,

- τη μελαγχολία του οριοθετημένου, του τετελεσμένου που δεν αφήνει περιθώρια για όνειρα και ενθουσιασμό, τη δυσπιστία απέναντι στο καινούργιο,

- το μελαγχολικό σκεπτικισμό και την ενδοσκόπηση.

ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ

   Η Κική Δημουλά «σκαλίζει βασανιστικά το δικό της εσωτερικό κόσμο εναποθέτοντας στο στίχο της τις πιο μύχιες στιγμές της, γυμνές τις αλήθειες της, χωρίς περικοπές […] Χρειάζεται τόλμη για να αποτιμάς ενώπιον όλων την τυχαία σου μοίρα, τις προσδοκίες, τα διαλείμματα χαράς- έρωτα, τις διαψεύσεις, τις απώλειες, τους φόβους, χωρίς να αναλύεσαι σε συναισθηματικούς λυρισμούς ή θρηνωδίες- αλλά να υψώνεις το συγκεκριμένο πάθος σε στοχασμό, που να διατηρεί όμως ακέραιο την ένταση του αρχικού βιώματος»[13].

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1.   Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Ο τίτλος του ποιήματος, σ. 6.

2.   Δες στην Τεχνική του ποιήματος: Η Εικονοποιία (2η παράγραφος), σ. 4.

3.   Δες στην Τεχνική του ποιήματος: Τα Σχήματα λόγου: Η προσωποποιητική κίνηση της γλώσσας της Κικής Δημουλά, σσ.4-5.

4.   Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το σύμβολο της Θάλασσας, σσ. 8-9.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1.   Τα πάθη της βροχής της Κικής Δημουλά (Δες στο σχολικό βιβλίο σσ. 98-99.

2.  Φωτογραφία 1948 της Κικής Δημουλά

Κρατώ λουλούδι μάλλον

Παράξενο.

Φαίνεται από την ζωή μου

πέρασε κήπος κάποτε.

3.    Στο άλλο χέρι

κρατώ πέτρα.

Με χάρη και έπαρση.

Υπόνοια καμιά

ότι προειδοποιούμαι για αλλοιώσεις,

προγεύομαι άμυνες.

Φαίνεται από την ζωή μου

πέρασε άγνοια κάποτε.

4.    Χαμογελώ.

Η καμπύλη του χαμόγελου,

το κοίλο αυτής της διαθέσεως,

μοιάζει με τόξο καλά τεντωμένο,

έτοιμο.

Φαίνεται από την ζωή μου

πέρασε στόχος κάποτε.

Και προδιάθεση νίκης.

5.    Το βλέμμα βυθισμένο

στο προπατορικό αμάρτημα:

τον απαγορευμένο καρπό

της προσδοκίας γεύεται.

Φαίνεται από την ζωή μου

πέρασε πίστη κάποτε.

6.    Η σκιά μου παιχνίδι του ήλιου μόνο.

Φοράει στολή δισταγμού.

Δεν έχει ακόμα προφθάσει να είναι

σύντροφός μου ή καταδότης.

Φαίνεται από την ζωή μου

πέρασε επάρκεια κάποτε.

7.    Συ δεν φαίνεσαι.

8.    Όμως για να υπάρχει γκρεμός στο τοπίο

για να έχω σταθεί στην άκρη του

κρατώντας λουλούδι

και χαμογελώντας,

θα πει πως όπου να’ ναι έρχεσαι.

Φαίνεται από την ζωή μου

ζωή πέρασε κάποτε.

3. Υποκατάστατο της Κικής Δημουλα

ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΟ

Σκορπίζουν

των δακρύων οι μεγάλες συγκεντρώσεις.

Μνήμη και παρόν

ψάχνουν να κρυφτούν από τη διαύγεια τους.

Αραιά και που καμιά τουφεκιά

πότε από κείνο το ευκρινές

χαράκωμα ή λύπη πότε από αμυδρότερο.

Στρατηγική να δείξει τάχα

ότι έρχονται ενισχύσεις. Ας παραδοθεί.

Έχει σχεδόν επικρατήσει ή φωτογραφία σου.

Εξαπλώθηκε όπου βρήκε άμαχη επιφάνεια

αποδεκατισμένη αίσθηση πρόθυμη για γαλήνη.

Ανεμίζει στων βλεμμάτων τα υψώματα

όχι σαν έθιμο αδρανές μελαγχολικό

μα ως γενναίος συκοφάντης της απώλειας σου.

Μέρα τη μέρα πείθει πώς τίποτα δεν άλλαξε

Ότι ήσουν πάντα έτσι, από χαρτί

εκ γενετής φωτογραφία σε συνάντησα

ανέκαθεν πώς έτσι σ' αγαπούσα γυρολόγα

από εικόνα σε απεικόνιση

κι από απεικόνιση σε εικόνα σου αρκέστηκα.

Μνήμη και παρόν πρέπει να κρυφτούν

από τη διαύγεια τους.

Αραιά και που καμιά τουφεκιά αμυδρή

μαρτυρία υπέρ σου ή λύπη

ας παραδοθεί.

Ό μόνος αξιόπιστος μάρτυρας ότι ζήσαμε

είναι ή απουσία μας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΚΟΝΙΑΚ ΜΗΔΕΝ ΑΣΤΕΡΩΝ

1.     Πώς συσχετίζεται ο τίτλος του ποιήματος με το περιεχόμενό του;

2.     Να χωρίσετε το ποίημα σε ενότητες και να δώσετε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε μία. Πώς συνδέονται μεταξύ τους;

3.     Σε τι συνίσταται η ιδιομορφία της γλώσσας της Κικής Δημουλά στο εξεταζόμενο ποίημα;

4.  « Το ύφος της Κικής Δημουλά είναι υπερβολικά θελκτικό και τέλεια ζωηρό στις μεταφορικές του δυνατότητες». Συμφωνείτε με την παραπάνω διαπίστωση; Η απάντησή σας να στηρίζετε σε χωρία του κειμένου;

5.     Πώς δικαιολογείται η χρήση του τρίτου προσώπου στην αφήγηση;

6.     Τι υποδηλώνει η μετάβαση από το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο στο β’ ενικό πρόσωπο στους στίχους 9-16;

7.     Πώς λειτουργούν οι εικόνες στο ποίημα Κονιάκ μηδέν αστέρων;

8.     Τι νομίζετε ότι αποθανατίζει η παλιά φωτογραφία στο ποίημα;

9.     Ποιος, κατά τη γνώμη σας, είναι ο ρόλος της μικρής φωτογραφίας στο εξεταζόμενο ποίημα;

10.   «Κύριο χαρακτηριστικό στην ποίηση της Κικής Δημουλά είναι η προσωποποιητική κίνηση της γλώσσας». Συμφωνείτε με το παραπάνω σχόλιο; Αιτιολογείστε την απάντησή σας.

11.    Να αναζητήσετε στο ποίημα τις πιο ευρηματικές προσωποποιήσεις αφηρημένων εννοιών.

12.      Ποιο αισθητικό αποτέλεσμα δημιουργούν οι προσωποποιημένες έννοιες στο ποίημα;

13.  Με ποιο τρόπο, κατά τη γνώμη σας, προσλαμβάνει ο αναγνώστης την ανθρωπομορφική ποίηση της Κικής Δημουλά;

14.    Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδεται το αίσθημα της απώλειας στο εξεταζόμενο ποίημα;

15.    Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα που εντάσσουν το ποίημα στη νεωτερική ποίηση;

16.      Τι νομίζετε ότι διδάσκει ‘’η πείρα του χαμού’’ στο ποίημα; Στην  απάντησή σας να λάβετε υπόψη και τον τίτλο του ποιήματος;

17.      «Πολλά ποιήματα της Κικής Δημουλά κτίζονται πάνω στο έδαφος της απώλειας του αγαπημένου προσώπου». Η παραπάνω διαπίστωση ισχύει για το ποίημα Κονιάκ μηδέν αστέρων;

18.       Πώς ερμηνεύετε το νόημα του στίχου ‘’Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει’’;

19.       Ποια είναι η λειτουργία της μνήμης στο ποίημα;

20.    Πώς αντιλαμβάνεσθε το οξύμωρο σχήμα στους στίχους: ‘’Σιγά-σιγά… σε ό,τι έχει πεθάνει’’;

21.        Πώς συμβολοποιείται η θάλασσα στο ποίημα Κονιάκ μηδέν αστέρων;

22.       Γιατί η μνήμη του ποιητικού υποκειμένου δεν μπορεί να καθορίσει τον ακριβές τόπο που τραβήχτηκε  η φωτογραφία;

23.        Τι σημαίνει, κατά τη γνώμη σας, ζωή ‘’χωρίς θάλασσα’’;

24.      Πώς επηρεάζει το εξωτερικό ερέθισμα την ψυχολογία των δύο γυναικών στα ποιήματα Τα πάθη της βροχής και Κονιάκ μηδέν αστέρων;

25.   Πώς λειτουργεί το θέμα της φωτογραφίας στα ποιήματα της Κικής Δημουλά Φωτογραφία 1948 και Κονιάκ μηδέν αστέρων;

26.       Πώς λειτουργεί η μνήμη στα ποιήματα Υποκατάστατο και Κονιάκ μηδέν αστέρων;

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ ΚΟΝΙΑΚ ΜΗΔΕΝ ΑΣΤΕΡΩΝ

1.    Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Ο τίτλος του ποιήματος, σ. 6.

2.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Ενότητες-Δομή, σ. 2.

3.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η γλώσσα-Το ύφος, σσ.2-3.

4.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η γλώσσα-Το ύφος, σ. 3.

5.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η αφήγηση ( πρώτη παράγραφος), σ. 3.

6.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η αφήγηση ( δεύτερη και τρίτη παράγραφος), σ. 3.

7.     Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η εικονοποιία (πρώτη παρά-γραφος), σ. 4.

8.    Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η εικονοποιία (δεύτερη παρά-γραφος), σ. 4.

9.  Η παλιά μικρή φωτογραφία κινητοποιεί τη μνήμη και οδηγεί στην οδυνηρή ονειροπόληση την ποιήτρια.                            

10. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Τα σχήματα λόγου (πρώτη- δεύτερη παράγραφος), σσ. 4-5.

11. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Τα σχήματα λόγου (δεύτερη παράγραφος), σσ. 4-5.

12. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Τα σχήματα λόγου (τρίτη παράγραφος), σ. 5.

13. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Τα σχήματα λόγου (τέταρτη παράγραφος), σ. 5.

14. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Τα σχήματα λόγου (πέμπτη παράγραφος), σ. 5.

15. Δες στην Τεχνική του Ποιήματος: Η Μετρική, σ. 5.

16. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Ο τίτλος του ποιήματος, σ. 6.

17. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το πένθος για την απώλεια του έρωτα, σ. 6.

18. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το πένθος για την απώλεια του έρωτα, σ. 6.

19. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Η λειτουργία της φωτογραφίας, σσ. 7-8.

20. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Η λειτουργία της φωτογραφίας, («Η μνήμη, μέσω της παλιάς φωτογραφίας,… της ανθρώπινης ύπαρξης»), σσ. 7-8.

21. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το σύμβολο της θάλασσας, σ.8.

22. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το σύμβολο της θάλασσας (πρώτη παράγραφος), σ.8.

23. Δες στα Ζητήματα Περιεχομένου: Το σύμβολο της θάλασσας,   σσ. 8-9.

24. Και στα δύο ποιήματα ένα εξωτερικό ερέθισμα (φωτογραφία, βροχή), αποτελεί το έναυσμα από τον υλικό κόσμο που θα κινητοποιήσει τον ψυχικό κόσμο των δύο ποιητικών υποκειμένων. Το εξωτερικό ερέθισμα και στα δύο ποιήματα συνδέεται με την ερωτική στέρηση και τη μοναξιά και επιφέρει τη βασανιστική αναψηλάφηση του εσωτερικού κόσμου των δύο ηρωίδων. Η συναισθηματική τους ματαίωση και η ερωτική απουσία τις αναγκάζουν, μέσω της μνήμης, να καταφύγουν στο παρελθόν φιλοσοφώντας, σαρκάζοντας και απορώντας για την ‘’ανώφελη’’ πορεία της ζωής τους.

25. Και στα δύο ποιήματα μία φωτογραφία οδηγεί μέσω της μνήμης σε μία εναγώνια και λυτρωτική κατάδυση στο παρελθόν της ευτυχισμένης νεότητας και της ερωτικής πλήρωσης(‘’πέρασε κήπος κάποτε’’, ‘’πέρασε επάρκεια κάποτε’’, ‘’ζωή πέρασε κάποτε’’). Μέσα στο καταθλιπτικό παρόν οι δύο ηρωίδες αισθάνονται την ανάγκη της επιστροφής στο ‘’χαμένο Παράδεισο’’ της νιότης και της ευτυχίας (‘’και που δεν ήταν τότε θάλασσα’’-‘’κρατώντας λουλούδι και χαμογελώντας, θα πει πως όπου να’ ναι έρχεσαι’’). Η νεότητα εκλαμβάνεται από τα δύο ποιητικά υποκείμενα ως η αυθεντική ζωή, αφού συνδυάζεται με τη μέθεξη του έρωτα, τα όνειρα και την αισιοδοξία για το μέλλον.

26. Τα δύο ποιητικά υποκείμενα βιώνουν ένα καταθλιπτικό παρόν(‘’τα λόγια των δακρύων’’-‘’των δακρύων οι μεγάλες συγκεντρώσεις’’), όπου κυριαρχούν η μοναξιά και η ερωτική στέρηση και η διάψευση των νεανικών ονείρων τους. Όταν το παρόν είναι βασανιστικό και το μέλλον προβλέπεται ζοφερό, εμφανίζεται η μνήμη(και στα δύο ποιήματα κινητοποιείται από μία φωτογραφία)ως κοίταγμα προς το παρελθόν με τις ευτυχισμένες στιγμές(‘’αγκαλιασμένοι ενώπιον… παραλίας’’-‘’έτσι σ’ αγαπούσα γυρολόγα’’). Ωστόσο, και στα δύο ποιήματα η ανάμνηση των  στιγμών ερωτικής πληρότητας δεν λυτρώνει τις ηρωίδες. Αντίθετα, υπό το κράτος της πονεμένης σοφίας και ωριμότητας του γήρατος, προξενεί μια οδυνηρή και δυσβάστακτη θλίψη. Η μνήμη έρχεται σαν απολογισμός ζωής και επιβεβαίωση της αποτυχίας των νεανικών ονείρων(‘’έχει μεγάλη πείρα ο χαμός’’, ‘’νέοι ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι’’, ‘’στο πλευρό του ανώφελου’’- ‘’Ο μόνος αξιόπιστος μάρτυρας ότι ζήσαμε είναι η απουσία σου’’, μνήμη και παρόν ψάχνουν να κρυφτούν από τη διαύγειά τους’’, ‘’ μαρτυρία υπέρ σου η λύπη’’). Η ποιήτρια, μέσω της μνήμης, βρίσκεται συνεχώς ακάλυπτη στη γραμμή του πυρός, επισημαίνοντας διαψεύσεις και αναξέοντας πρόσκαιρα επουλωμένες πληγές.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Αρανίτσης Ευγένιος, 1994, «Τι θα φοράς συνεννόηση;», εφημ. Ελευθεροτυπία, 20 Νοεμβρίου.

Βασιλειάδου Τέα, «Ο ιδιότυπος ρεαλισμός του χρόνου»,Imerisia.gr

Δήμου Νίκος, 1991, «Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας», Σημειώσεις στα ποιήματα της Κικής Δημουλά, εκδ. Στιγμή, Αθήνα

Δημουλά Κική, 1996, «Διατριβή ενός Αδαούς Μονολόγου πάνω σε Άγνωστο Θέμα», Κατάλογος, αρ. 20, Στιγμή, Νοέμβριος.

Δημουλά Κική, συνέντευξη σε μαθητές Γυμνασίου (gym-kastr.ark. sch.gr/yliko/dimula.htm)

Καραντώνης Αντρέας, 1963, «Κικής Δημουλά, Επί τα ίχνη», εφημ. Μεσημβρινή, 8 Νοεμβρίου.

Καραντώνης Αντρέας, 1975, «Κικής Δημουλά, Το λίγο του κόσμου», περ. Νέα Εστία,1 Απριλίου.

Καραντώνης Αντρέας, 1981, «Κικής Δημουλά, Το τελευταίο σώμα μου», περ. Νέα Εστία, 15 Αυγούστου.

Καρβέλης Τάκης, 1983, « Υπαρξιακή ποίηση, Κική Δημουλά», Η νεότερη ποίηση- Θεωρία και Πράξη, εκδ. Κώδικας .

Καρβέλης Τάκης, 1984, « Η ποίηση της πολλαπλασιαστικής ευαισθησίας και της λυρικής αφαίρεσης», Δεύτερη Ανάγνωση, δοκίμια, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα.

Κόρφης Τάσος, 1986, «Βιογραφικό σημείωμα», Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάνικα, τόμ. 20, Αθήνα.

Μαρκίδης Μάριος, 1989, Είναι και ποτέ. Ερμηνευτική πρόσβαση στα ποιήματα της Κ. Δημουλά, Έρασμος.

Μπουγάς Νίκος, 1994, επιμέλεια στο άρθρο «Υπαρξισμός», μετ. Περιστεράκη Α., Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάνικα, τόμ. 59, Αθήνα.

Μπουκάλας Παντελής, 1994, «Άπληστο που είσαι ανεξήγητο…»,

εφημ. Καθημερινή, 20 Δεκ.

Ρούσος Τάσος, 1989, «Κικής Δημουλά, Χαίρε Ποτέ», εφημ. Το Βήμα, 12 Μαρτίου.

Φωστιέρης Αντώνης, 1981, «Κική Δημουλά, το τελευταίο σώμα μου», περ. Η Λέξη, τεύχ. 5.

---

[1] Ρούσος Τάσος, 1989.

[2] Χουζούρη Έλενα, 1989.

[3] Ρούσος Τάσος, 1989.

[4] Δημουλά Κική, 1966.

[5] Αρανίτσης Ευγένιος, 1994.

[6] Αρανίτσης Ευγένιος, 1994.

[7] Αρανίτσης Ευγένιος, 1994.

[8] Βασιλειάδου Τέα,

[9]  Βασιλειάδου Τέα,

[10] Κόρφης Τάσος, 1986.

[11] Καρβέλης Τάσος, 1981.

[12] Δήμου Νίκος, 1991.

[13] Ξύδη Αγγελική,2000.