ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Σε μια εποχή που η κοινωνία μας υποφέρει από άγχος, μοναξιά, σύγχυση και τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, η στάση μας απέναντι στο παρελθόν και τη λαϊκή παράδοση αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα. Στις σημερινές δύσκολες μέρες του τεχνοκρατικού πολιτισμού η «επιστροφή στις ρίζες» είναι κάτι παραπάνω από απαραίτητη, είναι επιβεβλημένη.
Τα ήθη και τα έθιμα μιας κοινωνίας αποτελούν την πιο γνήσια και πηγαία έκφραση της λαϊκής παράδοσης. Λέγοντας ήθη εννοούμε τους παραδοσιακούς κανόνες της κοινωνικής διαβίωσης, ενώ με τον όρο έθιμα αναφερόμαστε στις συνήθειες που υπαγορεύει ο παραδοσιακός τρόπος ζωής. Τα ήθη και τα έθιμα αποτελούν ηθικές συνήθειες και κανόνες που γίνονται για την εκπλήρωση κοινωνικών ή θρησκευτικών καθηκόντων τα οποία θεωρούνται απαραίτητα για τη διατήρηση της συνοχής ενός κοινωνικού συνόλου.
Τα ήθη και τα έθιμα μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες:
Α) στα θρησκευτικά, όπου αποτελούν σημαντικό μέρος του θρησκευτικού βίου ενός λαού, καθώς σχετίζονται με τη λατρεία του Θεού και των αγίων (λ.χ. έθιμα των Χριστουγέννων, του Πάσχα, κ.ά.) και
Β) στα κοινωνικά, τα οποία διέπουν τις μεταξύ των ατόμων και των κοινωνικών τάξεων σχέσεις (λ.χ. γέννηση, γάμος, φιλοξενία, επαγγελματικά έθιμα κ.ά.).
Είναι βέβαια κατανοητό ότι οι δύο αυτές κατηγορίες τις περισσότερες φορές επικαλύπτονται, αφού ο κοινωνικός βίος είναι αλληλένδετος με τη θρησκευτική συνείδηση του ελληνικού λαού (λ.χ. τα πανηγύρια που, ενώ ξεκίνησαν σαν ημέρες εορτασμού του πολιούχου άγιου κάθε χωριού, έχοντας δηλαδή θρησκευτικό χαρακτήρα, σταδιακά εξελίχθησαν περισσότερο σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, με στόχο τη συλλογή χρημάτων για κοινωφελή σκοπό).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στη μελέτη αυτή θα παρουσιάσουμε τα ήθη και τα έθιμα των Ικαριωτών, ενός λαού απλού και φιλόξενου που τιμά την ιδιαίτερη πατρίδα του, την ιστορία και το λαϊκό πολιτισμό της. Η γνησιότητα, η πολύτιμη εμπειρία, η πηγαία διασκέδαση, το μεράκι και η σοφία της απλότητας που χαρακτηρίζουν τα ήθη και τα έθιμα της ικαριακής κοινωνίας διατηρήθηκαν και ενσωματώθηκαν στο σύγχρονο τρόπο ζωής, αποτελώντας πόλο έλξης για χιλιάδες επισκέπτες (λ.χ. τα ικαριώτικα πανηγύρια).
«Η ικαριώτικη προγονική παρακαταθήκη μας, ζωντανή και πολύτιμη κληρονομιά μας, μάς οδηγεί σωσμένους να κατακλύσουμε στην ‘’πεζούλα’’ του σπιτιού, στο πέτρινο καθιστικό της αυλής, στο βωμό της φαμέλιας» . Η προγονική βιοθεωρία μας, πολύβλαστη και πολύβουη ακόμα και στους δύσκολους αυτούς καιρούς που ζούμε, μας δείχνει το δρόμο για να οδοιπορεύσουμε προς το ταπεινό και καθαγιασμένο βίο του παλαιού ‘’Καριώτη’’.
Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να σας ξεναγήσουμε μόνο στα πιο χαρακτηριστικά κοινωνικά έθιμα του ικαριακού λαού, ελπίζοντας οι σελίδες αυτές να γίνουν τραγούδι σιγαλόφωνο, που να μιλά «για τα πάθια μας και τηχ χαράμ μας, τ’ εργόχερα (τα έργα) του βίου μας, τα σπίθκια μας και τηγ ξεβρακωσάμ μας (φτώχεια μας), ώστε να ογραθθεί (να υγρανθεί) τ’ ομμάτιμ μας, να γένει γερακίσον, κι ογλήορον… κι ο νους να λαγαρίσει (καθαρίσει)».
ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
Α. ΕΘΙΜΑ
ΠΟΥ ΔΙΕΠΟΥΝ ΤΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
ΟΙ
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΓΑΜΟΙ
Ο γάμος στην Ικαρία αποτελούσε και αποτελεί ακόμα το ευτυχέστερο γεγονός στη ζωή των ανθρώπων. Η φθορά του θεσμού που παρατηρείται στα μεγάλα αστικά κέντρα δεν έχει επηρεάσει τα έθιμα του γάμου που λαμβάνουν μέρος στο νησί με αποτέλεσμα η τελετή να διατηρεί ακόμα τα ιδιαίτερα παραδοσιακά της στοιχεία.
ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΙΚΑΡΙΩΤΙΚΟΥ ΓΑΜΟΥ
Δυο είναι τα κύρια στοιχεία που διαφοροποιούν τον ικαριώτικο γάμο από τους γάμους που τελούνται στην υπόλοιπη Ελλάδα. Το πρώτο είναι ότι οι περισσότεροι γάμοι στην Ικαρία είναι ανοιχτοί σε όλους, γιατί οι νεόνυμφοι θέλουν να δείξουν σε όσο περισσότερους ανθρώπους την ευτυχία και τη χαρά τους. Δεν είναι σπάνιο η αναγγελία ενός γάμου να τοιχοκολλείται σε κεντρικά σημεία του χωριού, καλώντας όλους τους κατοίκους να παρευρεθούν στην πιο χαρμόσυνη ημέρα του νέου ζευγαριού. Η δεύτερη διαφορά, απόρροια ίσως της πρώτης, αφορά τον τόπο όπου θα πραγματοποιηθεί το μεγάλο γλέντι. Το γλέντι δεν γίνεται σε κάποια αίθουσα (μόνο αν είναι χειμώνας), αλλά στην κεντρική πλατεία του χωριού, εκεί όπου τελούνται και τα πανηγύρια! Ο ανοιχτός ικαριώτικος γάμος, παρά το γεγονός ότι έχει μεγάλο οικονομικό κόστος, είναι ένα γεγονός το οποίο πρέπει να μείνει αξέχαστο, να προκαλέσει θαυμασμό, να εντυπωσιάσει και να συζητηθεί παντού. Σώζεται μάλιστα μια παλαιά ρίβα που σατιρίζει ένα ‘’φτωχικό’’ γάμο στην Ικαρία, αποτελώντας όνειδος για το γαμπρό και ‘’τραγωδία’’ για τους καλεσμένους:
‘’Ούτε κορίτσια κάλεσαν, ούτε και παλικάρια
σαν κυλισμένος γάδαρος τόβαλε στα ποδάρια […]
Είχε μαγείρους εκλεκτούς, τον Λία τον Κανάτο…
ξέρει γιουβέτσι και ψητά και γεμιστά να ψήσει,
Μα δεν ευρέθει δυστυχώς κρέας να το μυρίσει […]
Είδανε τρόμους, βάσανα όλοι οι καλεσμένοι
Και πήραν τον ανήφορο πολύ εξαντλημένοι.
Το ζεύγος όλοι χαιρετούν με άδειο το στομάχι
και σκέφτονται πώς θ’ ανεβούν του Κουμαρού τ’ αστάχι […]
Κρίμα πιλάφι ορφανό στο γάμο σου να ψήσεις
σαν τσάι εκατάντησε κι αυτό να το στραγγίξεις.
Ούτε ψητόν δεν έκανες ούτε και δυο μπιφτέκια
μονάχα εις τον γάμο σου έριξες δυο φυσέκια […]
ΤΟ ΣΤΡΩΣΙΜΟ ΤΟΥ ΚΡΕΒΑΤΙΟΥ
Λίγες ημέρες πριν από το γάμο (συνήθως την Πέμπτη), γίνεται το ‘’το στόλισμα του κρεβατιού’’. Στο σπίτι της νύφης μαζεύονται οι ελεύθερες (ανύπαντρες) κοπέλες του χωριού για να στολίσουν τα προικιά της. Τα προικιά είναι κυρίως πλουμιστά υφαντά, κεντήματα και πλεκτά φτιαγμένα με υπομονή και μεράκι, κουβέρτες, μεταξωτά σεντόνια κ.ά. Εκεί παρευρίσκονται όλοι οι συγγενείς, οι γείτονες και οι φίλοι της οικογένειας, αλλά όχι ο γαμπρός που δεν πρέπει να δει τη νύφη πριν από το μυστήριο. Οι καλεσμένοι φέρνουν τα δώρα τους στη νύφη και στη συνέχεια οι ανύπαντρες νεαρές φίλες και συγγενείς της νύφης, αφιερώνονται στο στρώσιμο του κρεβατιού. Κάθε τι που στρώνουν το σταυρώνουν τρεις φορές πριν τοποθετηθεί σωστά. Αμέσως μετά η νύφη και οι γονείς της παίρνουν θέση δίπλα από το νυφικό κρεβάτι για να δεχτούν τις ευχές των καλεσμένων, που περνώντας από το κρεβάτι πετούν επάνω είτε χρυσαφικά (φλουριά- χρυσές λίρες τα παλαιότερα χρόνια) είτε χρήματα. Επίσης, τραγουδώντας, οι γυναίκες κυλούσαν πάνω στο νυφικό στρώμα ένα αγοράκι με την ευχή το ζευγάρι να αποκτήσει πολλά παιδιά και το πρώτο να είναι αγόρι. Ακολουθεί φαγοπότι, ενώ παλιότερα και ανάλογα με το χωριό γινόταν μεγάλο γλέντι. Οι καλεσμένοι κερνιούνται με γλυκά και μεζεδάκια, πίνουν και χορεύουν τραγουδώντας τα ‘’τραγούδια του κρεβατιού’’. Παραθέτουμε κάποια χαρακτηριστικά τραγούδια που εντυπωσιάζουν με την απλή, καθημερινή, λυρική και φορτισμένη από γνήσιο συναισθηματικό φορτίο γλώσσα:
«Ωραία πού’ ναι η νύφη μας
ωραία τα προικιά της
ωραία και η παρέα της
που κάνει στη χαρά της».
«Αν αρχινίσω να σου πω
παινέματα και χάρες
από τα νύχια ως την κορφή
είσ’ όλο νοστιμάδες».
Ωραία και ιδιαίτερα συγκινητικά είναι και τα τραγούδια που έχει καταγράψει η Τούλα Τσιαντή από τους Φούρνους Ικαρίας:
«Στρώστε τα μεταξωτά,
στρώστε τα βελούδα,
να πέσει ο νιός ο δροσερός
κι η νύφη η κοπελούδα».
«Ένα τραγούδι θα σας πω
επάνω στο κεράσι
να είναι καλορίζικο
της νύφης το κρεβάτι».
«Στρώστε πάπλωμα χρυσό
σεντόνι ασημένιο
να πέσει το κορμάκι τους
το μαργαριταρένιο».
ΤΟ ΝΥΦΟΣΤΟΛΙ ΚΑΙ ΤΟ ΞΥΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΠΡΟΥ
Την ημέρα του γάμου, γινόταν το στόλισμα της νύφης, ‘’το νυφοστόλι’’, όπου οι φίλες της νύφης την βοηθούσαν να χτενιστεί και να φορέσει το νυφικό της. Τα παλαιότερα χρόνια η νύφη ύφαινε μόνη της το νυφικό στον αργαλειό, μια πολύ κουραστική και χρονοβόρα διαδικασία.
Το παραδοσιακό ικαριώτικο νυφικό ήταν ένα φουστάνι άσπρο, με κόκκινη τραχηλέ (=λαιμό), ποδιά άσπρη, μαντήλι με κρόσσια και σκουφάκι (ή γιρλάντα στα μαλλιά με τούλι για πέπλο).
Έθιμο είναι να γράφονται κάτω από το νυφικό παπούτσι τα ονόματα των ανύπαντρων κοριτσιών. Όποιο σβηστεί είναι και αυτό που θα παντρευτεί πρώτο. Όταν η νύφη στολίζεται οι συγγενείς και οι φίλες της τραγουδούν, συχνά υπό την συνοδεία των μουσικών οργάνων. Ο τόνος των τραγουδιών στο νυφοστόλι έχει κάτι το μελαγχολικό, λόγω του οριστικού χωρισμού, που θα γινόταν σε λίγη ώρα, ανάμεσα σ' αυτήν και τους γονείς της.
«Σήμερα γάμος γίνεται,
σ’ ωραίο περιβόλι,
σήμερα αποχωρίζεται,
η μάνα από την κόρη».
ή «Εκεί που πας νυφούλα μου
σαν δέντρο να ριζώσεις
και σαν γλυκιά γλυκομηλιά
τους κλώνους σου ν' απλώσεις»
ή «κίνησε δέντρο κίνησε, κίνησε κυπαρίσσι,
κίνησε δάφνη φουντωτή και κρουσταλλένια βρύση»
Από το μεσημέρι θα αρχίσει να ετοιμάζεται και ο γαμπρός με τους συγγενείς και τους φίλους του, σε εύθυμη ατμόσφαιρα όπου κυριαρχούν τα κεράσματα και τα τραγούδια. Το ξύρισμα του γαμπρού γινόταν στο πατρικό του σπίτι και περιλάμβανε εκτός από το ξύρισμα, το ντύσιμο του γαμπρού στα γαμπρικά του ρούχα και τον καλλωπισμό του.
Τα παραδοσιακά ικαριώτικα γαμπρικά ρούχα, σύμφωνα με τον Ιωάννη Δ. Στενό, ήταν η «άσπρη βράκα με γιλέκο χρυσό, μια κόκκινη ζώνη, φέσι με μπλε φούντα και παπούτσια γεμενιά »
Αντίθετα με το μελαγχολικό τόνο των νυφιάτικων τραγουδιών, τα τραγούδια προς το γαμπρό είναι χαρούμενα, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ομορφιά και την αξιοσύνη του:
«Γαμπρέ μου, σένα πρέπει σου μεταξωτόν ζωνάριν
να ζώνεσαι την μέση σου, γιατί ‘ σαι παλικάριν».
«Γαμπρέ, του μόσχου το κλαδί και της ελιάς το φύλλο
και του βασιλικού κλωνί και του βαλσάμου φύλλο».
«Πάρε την τήν αγάπη σου με την υπομονή σου
τώρ’ ας χαρούν οι φίλοι σου κι ας σκάσουν οι οχτροί σου».
Την νύφη που σου δίνομεν, γαμπρέ, να μην μαλώνεις
και να της παίζεις να γελά και να την καμαρώνεις».
«Έναν γαμπρόν παντρεύουμε, δεν είναι σαν τους άλλους,
μόν’ είναι απ’ τους διαλεκτούς κι από τους πιο μεγάλους».
« Ένα τραγούδι θα σας πω
επάνω στο ρεβίθι,
χαρά στα μάτια του γαμπρού
που διάλεξε την νύφη».
ΣΥΝΟΔΕΙΑ ΤΗΣ ΝΥΦΗΣ ΩΣ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Μαθητής που συμμετέχει στην εργασία διασώζει από προφορικές αφηγήσεις τον τρόπο με τον οποίο η νύφη συνοδεύονταν ως την εκκλησία: «Ο γαμπρός συνοδευμένος από τους καλεσμένους του, τους ιερείς του χωριού και οργανοπαίκτες ξεκινούσε για να πάρει από το πατρικό της τη νύφη. Η μάνα ξεπροβοδούσε την κόρη ρίχνοντας μπροστά της μια φούχτα ρύζι, για να ριζώσει ο γάμος της και όλοι μαζί ξεκινούσαν για την τέλεση του μυστηρίου. Η νύφη δεν πρέπει να κοιτάξει πίσω στο πατρικό της, ούτε να επιστρέψει (ακόμη και αν έχει ξεχάσει κάτι) γιατί θεωρείται γρουσουζιά. Το νέο ζευγάρι πήγαινε ως την εκκλησία καθισμένο σ’ ένα γαϊδουράκι, το οποίο είχαν στολίσει για την περίσταση με ένα λευκό ύφασμα στο σαμάρι του, καθώς και κεντίδια στο μέτωπο και στα αυτιά του. Σ’ όλη τη διαδρομή οι προσκεκλημένοι τραγουδούσαν γαμήλια τραγούδια με τη συνοδεία του παραδοσιακού βιολιού. Παντού ακούγονται οι πυροβολισμοί της χαράς για να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα»
Τα ωραιότερα διαχρονικά γαμήλια τραγούδια είναι τα εξής:
«Σήμερα γάμος γίνεται,
σήμερα αποχωρίζεται,
η μάνα από την κόρη.
Γαμπρέ τη νύφη ν’ αγαπάς,
να μην την εμαλώνεις
σαν το βασιλικό στη γη,
να τήνε καμαρώνεις».
«Όσα άνθη έχει ο ουρανός
και ο Γενάρης χιόνια
τόσα κι εμείς ευχόμαστε
ευτυχισμένα χρόνια».
«Ανοίξανε οι ουρανοί
και βγήκαν δυο αγγέλοι
και στεφανώσαν δυο καρδιές
με το δεξί τους χέρι».
«Ένα τραγούδι θέλω να πω
επάνω στο κεράσι
το ανδρόγυνο που θα γενεί
να ζήσει να γεράσει
Ένα τραγούδι θέλω να πω
επάνω στη δεκάρα
να ζήσει η νύφη κι ο γαμπρός
κουμπάρος και κουμπάρα».
«Χρυσά πουλάκια κελαηδούν
στα παράθυρά τους
και λένε καλορίζικα
να’ ναι τα στέφανά τους».
Η Κλειώ Καραμπάση μας έδωσε γι’ αυτήν την εργασία κάποια πολύ σπάνια και σήμερα πια ξεχασμένα γαμήλια τραγούδια:
«Σήμερα λάμπει ο ουρανός
σήμερα λάμπει η μέρα
γιατί εστεφανώνεται
αυτός την περιστέρα.
Σήμερα ανθίζουνε στη γη
κρινάκια και ζουμπούλια
γιατί εστεφανώνεται
ο αυγερινός την πούλια.
Ελάτε όλα τα πουλιά
Και κάμετε ζυμάρι
όπου έσμιξε το μάλαμα
με το μαργαριτάρι.
Νύφη μου καλορίζικη
χαράς το ριζικό σου
που παίρνεις τέτοιο άγγελο
να βάνεις στο πλευρό σου.
Τα στέφανα του γάμου σας
ποτέ μη μαραθούνε
να είναι ολοδρόσερα
και να μοσχοβολούνε.
Νύφη μου ξάστερο νερό
και ξόλαμπρο φεγγάρι
το ταίρι σου είναι ξακουστό
κι όμορφο παλικάρι».
«Το δέντρο που σου φέρανε,
γαμπρέ μου, στην αυλή σου
ροδόσταμο το πότιζε
να το’ χεις στη ζωή σου.
Απόψε γάμος γίνεται
απόψε πανηγύρι,
απόψε αποχωρίζεται
ο γιος από τον κύρη.
Στη νύφη πρέπει γιασεμί
και στον κουμπάρο βιόλα,
και στο γαμπρό γαρύφαλλο,
όπου μυρίζει απ’ όλα.
Πίκρα ποτέ να μην σας βρει
στη γη στην οικουμένη
και μέσα σ’ όλο το χωριό
να ζείτε ευτυχισμένοι».
«Πρώτα θα πάρω θέλημα και ύστερις θ’ αρχίσω
τούτο το νιον αντρόγυνο να διπλοχαιρετίσω.
Η Παναγιά η Δέσποινα με τομ μονογενή της
σε ανδρόγυνον που γίνηκεν να δώσει την ευχήν της.
Η Παναγιά κι ο Χριστός χρόνους να τους χαρίσει
κι ως τον προπάτορα Αδάμ να τους τεκνογεννήσει.
Να ζήσει η νύφη και ο γαμπρός, να ζήσει κι ο κουμπάρος
να ζήσει κι ο προξενητής, να κάμει κι άλλον γάμο.
Άσπρο σταφύλι ροζακί και κόκκινο κεράσι
τ’ ανδρόγυνον που γίνηκε, να ζήσει να γεράσει.
Ένα τραγούδι θα σας πω κι όπου το καταλάβει
ο πούβαλεν τα στέφανα, να βάλει και το λάδι.
Σήμερα είν’ ο γάμος σας, σήμερα η χαρά σας
Σήμερ’ αποχωρίζεστε από τη λευτεριά σας.
Κι όσοι βρισκόμαστε εδώ και συγγενείς και φίλοι
από καρδιάς ευχόμαστε να ζείτε με γαλήνη.»
ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ
Ακολουθεί η τελετή του γάμου, η οποία κορυφώνεται με την στέψη του ζευγαριού. Παλαιότερα, το ζευγάρι κρατούσε δυο αναμμένα κεριά κατά την διάρκεια της τελετής αλλά αργότερα αντικαταστάθηκαν από δυο λαμπάδες, δεξιά και αριστερά από το τραπέζι μυστηρίου. Τα αναμμένα κεριά συμβολίζουν τον Ιησού Χριστό, το Φως του κόσμου, που θα «φωτίσει» και θα ευλογήσει το ζευγάρι στο ξεκίνημα της νέα τους ζωής.
Τα στέφανα συνδέονται με μια κορδέλα που αντιπροσωπεύουν την ένωση των δυο αυτών ανθρώπων και το ξεκίνημα της κοινής τους ζωής. Τα στέφανα συμβολίζουν τις βασιλικές κορόνες, γιατί ο γαμπρός κι η νύφη θα είναι βασιλείς στο νέο τους ‘’βασίλειο’’, το σπιτικό τους. Μέχρι να τοποθετήσει ο ιερέας τα στέφανα είναι αφημένα μέσα σε ένα δίσκο με κουφέτα. Σύμφωνα με την παράδοση, οι ελεύθερες κοπέλες παίρνουν κουφέτα από τον δίσκο, τα βάζουν κάτω από το μαξιλάρι τους για να δουν σε όνειρο τον άνδρα που θα παντρευτούν. Ο ιερέας, κρατώντας τα στέφανα θα σχηματίσει το σημείο του σταυρού στο μέτωπο του γαμπρού και της νύφης πριν τα τοποθετήσει στα κεφάλια τους. Το ζευγάρι ασπάζεται τα στέφανα και ο κουμπάρος θα τα αλλάξει τρεις φορές. Τα στέφανα, οι νεόνυμφοι τα βάζουν στη στεφανοθήκη κοντά στα εικονίσματα, κι εκεί θα μείνουν μέχρι να γεράσει το ζευγάρι.
Όταν ο ιερέας διαβάζει τον Απόστολο, στο σημείο που αναφωνεί το γνωστό... "Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα", οι καλεσμένοι βλέπουν με παιχνιδιάρικη διάθεση τα πόδια των νεόνυμφων για να διαπιστώσουν αν η νύφη πάτησε το πόδι του γαμπρού, δηλώνοντας έτσι ότι δεν τον φοβάται και ότι έχει και εκείνη δύναμη και εξουσία.
Το σημαντικότερο σημείο της τελετής του γάμου είναι οι βέρες όπου συμβολίζουν την ένωση των δύο ανθρώπων. Ο ιερέας ευλογεί τις βέρες πάνω στο Ευαγγέλιο και έπειτα τις φοράει στο δάχτυλο του δεξιού τους χεριού. Οι κουμπάροι ανταλλάσσουν τρείς φορές τις βέρες μεταξύ τους. Οι βέρες χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην Αρχαία Αίγυπτο. Αποτελούν σύμβολο ανεξάντλητης, αιώνιας αγάπης, αφού ο κύκλος ως σχήμα δεν έχει αρχή και τέλος. Η συνήθεια να φοριέται η βέρα στο τέταρτο δάκτυλο του αριστερού χεριού κατά τον αρραβώνα προέρχεται από την ρωμαϊκή εποχή και την αντίληψη ότι από εκεί περνούν οι φλέβες που συνδέονται με την καρδιά.
Από τις πιο ευχάριστες στιγμές του γάμου είναι η ρήψη ρυζιού στους νεόνυμφους στο ‘’χορό του Ησαΐα’’. Σύμφωνα με την παράδοση το ρύζι επειδή αυξάνεται γρήγορα και υπάρχει σε μεγάλες ποσότητες συμβολίζει την γονιμότητα και θα εξασφαλίσει ευημερία στο νέο ζευγάρι. Γι αυτό και οι καλεσμένοι παρασύρονται με πάθος κάθε φορά στο ρίξιμο του ρυζιού, συνήθεια που μπορεί να είναι ευχάριστη αλλά που μπορεί να γίνει και αρκετά ενοχλητική. Ο Κυκλικός Χορός Καθοσιώσεως έχει πανάρχαιες ρίζες που ανάγονται στην αρχαία Ελλάδα όπου η νύμφη περιφέρονταν τρεις φορές γύρω από την οικογενειακή Εστία.
Μετά το τέλος του μυστηρίου οι νεόνυμφοι δέχονται τις ευχές των παρευρισκομένων. Η πιο διαδεδομένη ευχή είναι: «Να ζήσετε…». Όλοι οι καλεσμένοι παίρνουνε από μια μπομπονιέρα. Οι μπομπονιέρες είναι κουφέτα τυλιγμένα σε τούλι και έχουν ως σκοπό να γλυκάνουν και να ευχαριστήσουν τους καλεσμένους για την παρουσία τους. Ο αριθμός των κουφέτων σύμφωνα με τις προλήψεις πρέπει να είναι μονός, συνήθως πέντε, γιατί το ζευγάρι από δύο ξεχωριστές οντότητες γίνεται ένα (ο ζυγός αριθμός διαιρείται, άρα οδηγεί σε χωρισμό), ενώ στη βάφτιση επιλέγεται ζυγός αριθμός κουφέτων, γιατί το παιδάκι θα αναζητήσει κατά τη διάρκεια της ζωής του το σύντροφό του.
ΤΟ ΓΛΕΝΤΙ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ
Μετά την εκκλησία οι καλεσμένοι συγκεντρώνονται στην πλατεία, συνήθως, του χωριού, για το μεγάλο γλέντι του γάμου. Όλο το χωριό είναι υποχρεωμένο, στα πλαίσια της αμοιβαιότητας, να βοηθήσει με όποιο τρόπο μπορεί στη διοργάνωση του γλεντιού.
Τεράστιες τάβλες έχουν τοποθετηθεί από νωρίς, φροντίζοντας στο κέντρο της πλατείας να υπάρχει ελεύθερος χώρος για τους χορευτές. Για τους οργανοπαίκτες στήνεται μια πρόχειρη «εξέδρα», ώστε να είναι ορατοί από όλους.
Οι νεόνυμφοι ανοίγουν πρώτοι το χορό με το τραγούδι «Σήμερα γάμος γίνεται…». Ακολουθεί ολονύχτιο γλέντι με φαγητό, κρασί και χορό μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες.
Πρώτα σερβίρεται στους καλεσμένους το παραδοσιακό φαγητό στους γάμους, το ικαριώτικο ‘’γαμοπίλαφο’’. Μαγειρεύεται σ’ ένα τεράστιο καζάνι και συνίσταται σε κρέας γίδας με πιλάφι, πασπαλισμένα με πολύ αλάτι και πιπέρι. Τρώγεται πάντα ζεστό και συνοδεύεται από μεγάλη ποσότητα κόκκινου κρασιού. Το ‘’γαμοπίλαφο’’ εισήχθη στα νησιά του Αιγαίου (κυρίως στην Κρήτη) από τους Βενετούς και προσφέρεται στους παραδοσιακούς γάμους για ευγονία και πλούτο (συμβολισμός του ρυζιού). Σε όλη τη διάρκεια του γλεντιού συνεχίζουν να κερνούν τους καλεσμένους και άλλους μεζέδες (χοιρινό κρέας, κοτόπουλο, κεφτέδες κ.ά.) «για να ξενυστάξουν». Το κρασί, εννοείται, ότι ρέει άφθονο, αφού αποτελεί βασικό παράγοντα για να «έχει κέφι» ο γάμος.
Κατά τη διάρκεια του γλεντιού οι παρευρισκόμενοι χτυπούν τα πιρούνια στα πιάτα και στα ποτήρια ως σινιάλο για να φιλήσει ο γαμπρός τη νύφη. Αλίμονο στο γαμπρό που θα τολμήσει να αψηφήσει τη θορυβώδη ετυμηγορία του πλήθους!
Ο βιολιτζής είναι ο άνθρωπος που με τη μαστοριά του θα απογειώσει το γλέντι του γάμου. Σαν τραβά δοξαριά ο κόσμος γίνεται μια χορδή που πάλλεται, δονείται και χορεύει μέχρι πρωίας. Χορεύει ασταμάτητα, ακούραστα, αξεδίψαστα. «Ο βιολιτζής καίει την ψυχή του με το όργανο. Παίζει με μάτια, με χέρια, με όλο του το κορμί. Σηκώνεται όρθιος, με το δοξάρι σαν ξίφος, βουκεντρίζει, ξεσκεπάζει το καμουφλαρισμένο ταμπεραμέντο του Καριώτη… Όταν χορεύει ο Καριώτης ξαναγεννιέται, ξαναζώνεται τ’ άρματα. Με τις κινήσεις του αναπαριστά τον έρωτα, τα μυστήρια της φύσης, τη ζωή πάνω στο βράχο του: άλλοτε σκυφτός με βήματα διστακτικά που μόλις και ξεκολλούν από τη γη κι άλλοτε λεύτερος με το κορμί του σαν σαΐτα, εκτοξεύεται στα ύψη» .
Ο ικαριώτικος χορός παίζεται τις περισσότερες φορές στο γλέντι του γάμου. Χορεύεται απ’ όλους, μικρούς και μεγάλους, άντρες και γυναίκες. Η μακριά αλυσίδα που σχηματίζεται από τα κορμιά των χορευτών ποτέ δεν έχει αρκετό χώρο για να ξεδιπλωθεί εντελώς, ωστόσο πάντα οι χορευτές δίνουν τη δυνατότητα στον πρώτο χορευτή να εκτελέσει τις φιγούρες του. Εκτός από τους γνωστούς στίχους του ικαριώτικου χορού (έχουν αποδοθεί επιτυχημένα από τον Γιάννη Πάριο), μια άλλη παραλλαγή που τραγουδιέται και αρέσει ιδιαίτερα στο κοινό είναι το ‘’Δως του πέρα’’:
«Πέρα στου χωριού τη βρύση
τον καριώτικο έχουν στήσει
και χορεύουν κοπελούδια
σαν τα δροσερά λουλούδια
Δώσ’ του, δώσ’ του πέρα
δώσ’ του φουστανιού σου αέρα
Δώσ’ του, δώσ’ του ν' ανεμίσει
κι ο χορός να νοστιμίσει.
Τον καριώτικο χορό
πως τον αγαπώ εγώ
να χορεύω με χαρά
δίπλα σ' όμορφη κυρά
να καεί το πελεκούδι
με καριώτικο τραγούδι
χόρεψε πανάθεμά σε
τα τακούνια μη λυπάσαι
δώσ’ του, δώσ’ του και ας πάει
τούτη η γη θα μας εφάει
τούτη η γη που την πατούμε
ούλοι μέσα θε να μπούμε
τούτη η γη με τα λουλούδια
τρώει νιούς και κοπελούδια.
Δώσ’ του, δώσ’ του, δώσ’ του πέρα
δώσ’ του φουστανιού σου αέρα
Κόρην είχα να παντρέψω
Και επήα να μαερέψω.
Δώσ’ του, δώσ’ του, δώσ’ του πέρα
δώσ’ του φουστανιού σου αέρα.
Δώσ’ του, δώσ’ του ν' ανεμίσει
κι ο χορός να νοστιμίσει».
Εκτός από τον ικαριώτικο χορό, στους γάμους παίζονται ο νησιώτικος μπάλος (χορεύεται με μαντήλι), ο ζεϊμπέκικος, τα τσιφτετέλια, αλλά και οι λεγόμενοι ευρωπαϊκοί χοροί (ταγκό και βαλς) για τους πιο ηλικιωμένους.
Μοναδικό και εντελώς αστείο είναι το έθιμο που υποχρεώνει το γαμπρό να φάει τη γραβάτα του! Στο τέλος της νύχτας, κουμπάροι και φίλοι βγάζουν τη γραβάτα του γαμπρού, για να του τη σερβίρουν αργότερα ως ορεκτικό! Κομμένη σε μικρά κομματάκια και κρυμμένη στη νοστιμιά του τζατζικιού ή της ρώσικης σαλάτας, η γραβάτα αποτελεί το τελευταίο πιάτο της νύχτας, το οποίο ο γαμπρός αφού το δοκιμάσει υποχρεωτικά, κυνηγάει τους εναπομείναντες καλεσμένους ταΐζοντάς τους έναν-έναν.
Στις πρώτες πρωινές ώρες, όταν οι πιο ηλικιωμένοι έχουν αποχωρήσει, το αποκορύφωμα του κεφιού επισφραγίζεται με το χορό «Πώς το τρίβουν το πιπέρι;».
Πώς το τρίβουν το πιπέρι;
Πώς το τρίβουν το πιπέρι
του διαβόλου οι καλογέροι;
Πώς το τρίβουν το πιπέρι;
Πώς το τρίβουν το πιπέρι
Καλογριές και καλογέροι;
Με το γόνατο το τρίβουν.
Με το γόνατο το τρίβουν
και το ψιλοκοπανίζουν.
Με την μύτη τους το τρίβουν.
Με την μύτη τους το τρίβουν
και το ψιλοκοπανίζουν.
Με τη γλώσσα τους το τρίβουν.
Με τη γλώσσα τους το τρίβουν
και το ψιλοκοπανίζουν.
Με τον κώλο τους το τρίβουν.
Με τον κώλο τους το τρίβουν
και το ψιλοκοπανίζουν.
Οι καλεσμένοι με πρώτο το γαμπρό, μεθυσμένοι από το κρασί και πιασμένοι χέρι- χέρι, χορεύουν το τραγούδι, κάνοντας αυτό που ορίζει ο κάθε στίχος. Προσπαθούν, δηλαδή, να τρίψουν το πιπέρι με το ανάλογο μέρος του σώματος, πέφτοντας στο πάτωμα. Ένας από τους χορευτές στέκει όρθιος με τη ζώνη του γαμπρού στα χέρια τιμωρώντας με άφθονες ‘’βουρδουλιές’’ όποιον δεν υπακούει στους στίχους του τραγουδιού ή αργεί να εκτελέσει τις κινήσεις, μην κάνοντας εξαιρέσεις σε άντρες και γυναίκες. Είναι εύκολο να υποψιαστεί κανείς ότι ο γαμπρός, είτε εκτελεί πρόθυμα τις κινήσεις είτε όχι, θα αρπάξει τις περισσότερες ‘’λουρικιές’’.
Και του ‘’γαμπρού τα πάθια’’, όπως μπορεί άνετα να ονομαστεί ο ικαριώτικος γάμος, συνεχίζονται με το ‘’μουτζάλωμα’’. Στο τέλος του γάμου, ο γαμπρός χορεύει μέσα στο καζάνι στο οποίο έχει φτιαχτεί το γαμοπίλάφο!
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΝΕΟΝΥΜΦΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟ ΤΟΥΣ ΣΠΙΤΙ
Κατά τις πρωινές ώρες, οι νεόνυμφοι επιτέλους επιστρέφουν στο νέο σπιτικό τους. Ο γαμπρός πρέπει να σηκώσει την νύφη για να την βάλει στο σπίτι, πρώτον για να μην παραπατήσει και σκοντάψει (θεωρείται γρουσουζιά να σκοντάψει στο κατώφλι του σπιτιού) και δεύτερον για να καταλάβει καλά ποιος θα σηκώνει από εδώ και πέρα τα οικογενειακά βάρη.
ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΓΑΜΟ
Σύμφωνα με τις παλιές προλήψεις και λαϊκές δοξασίες των ικαριωτών για κακοτυχία στο γάμο:
- Δεν παντρεύονταν το δίσεκτο χρόνο.
- Οι γάμοι έπρεπε να γίνονται τις ζυγές μέρες του μήνα.
- Τον ίδιο χρόνο δεν επιτρέπεται να παντρευτούν δύο αδέρφια (πίστευαν ότι ο ένας εκ των δύο γάμων ‘’δε θα προκόψει’’).
- Δεν παντρεύονταν τη Σαρακοστή της Παναγίας και το Δεκαπενταύγουστο.
- Ορφανός ή ορφανή δε γινόταν ποτέ παράγαμπρος ή παράνυφη.
- Όταν είχε ‘’χασοφεγγαριά’’ απέφευγαν τους γάμους.
- Πρόσεχαν, ιδιαιτέρως, κατά την τέλεση του μυστηρίου, να μην κάνουν κόμπο σε μαντήλι οι παρευρισκόμενοι, διότι πιστεύεται ότι «δένεται» το αντρόγυνο.
- Η βροχή κατά την διάρκεια της τελετής πίστευαν πως θα φέρει ευτυχία, ενώ αν φυσάει βοριάς η νύφη θα γεννήσει αγόρι.
.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου